اصحاب امام مهدی عجل الله فرجه الشریف

اصحاب امام مهدی(عج) همراهان و یاران امام دوازدهم شیعیان هستند که در زمان ظهور، امام(ع) را در قیام و تشکیل حکومت جهانی یاری می‌کنند. در بیشتر روایات، شمار یاران امام مهدی(عج) ۳۱۳ نفر بیان شده و آمده است که آنان ناگهانی و معجزه‌آسا از دور و نزدیک در یک شب یا صبح‌گاه در مکه معظمه گرد می‌آیند و به او می‌پیوندند. از جمله ایشان، حضرت مسیح(ع) و برخی از اصحاب پیامبر(ص) و ائمه(ع) همچون سلمان فارسی و مالک اشتر نخعی هستند. زنان نیز در میان یاران امام دوازدهم حضور دارند.

تعداد اصحاب

در روایات، تعداد اصحاب امام مهدی(عج) مختلف ذکر شده است. بیشتر روایات تعداد اصحاب و یاران امام مهدی (عج) را ۳۱۳ نفر، به اندازه اصحاب پیامبر(ص) در جنگ بدر، دانسته‌اند؛ اما برخی روایات، تعداد اصحاب و یاوران مهدی(عج) را بیش از ۳۱۳ نفر گفته‌اند. این دسته روایات بعضاً عدد ده هزار را آورده‌اند؛ از جمله امام صادق(ع) می‌فرماید: «مهدی ظهور نمی‌کند، مگر اینکه حلقه کامل گردد. ایشان در پاسخ به این سؤال که آنان چند نفرند، می‌فرماید: ده هزار نفر.» همچنین ابوبصیر نقل می‌کند: «مردی از اهالی کوفه از امام صادق(ع) پرسید آنان چند نفرند؟ مردم می‌گویند همراهان مهدی به تعداد اصحاب بدر ۳۱۳ نفرند؟ امام(ع) در پاسخ فرمود: مهدی ظهور نمی‌کند، مگر با نیروی قدرتمندی که تعداد آنان کمتر از ده هزار رزمنده نخواهند بود.» برخی دیگر از روایات، تعداد اصحاب مهدی (عج) در هنگام ظهور را دست کم دوازده هزار و حداکثر پانزده هزار نفر ذکر کرده‌اند؛ حتی در بعضی روایات عدد یکصد هزار نفر نیز نقل شده است.

در نگاه اول به نظر می‌رسد روایاتی که تعداد اصحاب را مختلف بیان کرده‌اند، با هم تعارض و تقابل دارند؛ اما با توجه به قرینه‌های موجود می‌توان روایاتِ عدد ۳۱۳ را درباره اصحاب و یاران ویژه امام دوازدهم، در مرحله آغازین قیام دانست؛ آنانی که هسته اصلی قیام را تشکیل می‌دهند و در روایات از آنان با عنوان پرچمداران و فرماندهان لشکر مهدی (عج) و نیز فرمانروایان و حاکمانِ روی زمین یاد شده است که امام (ع) با آنان شرق و غرب جهان را فتح می‌کند: «‌انّهم حکام الأرض وعماله علیها وبهم یفتح شرق الأرض وغربها‌» . این ۳۱۳ نفر، هم افراد اولیه قیام‌اند و هم کارگزاران اصلی حکومت جهانی و زمامداران زمین.

اما روایاتی که تعداد را بیشتر از ۳۱۳ بیان کرده‌اند، بیان‌کننده تعداد مجموع نیروها و یاورانی است که به این جمع می‌پیوندند و تحت فرماندهی آنان قرار می‌گیرند. شاهد این مطلب دو روایتی است که از امام صادق(ع) رسیده است:

در روایت نخست، امام (ع) می‌فرماید:

«آنان (اصحاب مهدی) ۳۱۳ نفرند و هر یک خود را در میان سیصد نفر می‌بینند.» ظاهر روایت این است که هر کدام از این ۳۱۳ تن، فرماندهی جمعی را به عهده می‌گیرند.

در روایت دوم آمده است:

«هنگامی که خداوند به حضرت قائم(عج) اجازه قیام دهد، ۳۱۳ تن با او بیعت می‌کنند و امام زمان (ع) در مکه توقف می‌کند تا تعداد یارانش به ده هزار نفر برسد، آن‌گاه به سوی مدینه حرکت می‌کند.»

ویژگی اصحاب

امام صادق(ع): «گویی می‌بینم قائم(ع) و اصحابش را در نجف (در کنار کوفه)... آنان شیران روز و نیایشگران شب‌اند که دل‌هایشان مانند پاره‌های آهن محکم و استوار است و به هر کدامشان نیروی چهل مرد داده شده است...».

مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۳۸۶.

بیعت با امام(عج)

امام مهدی (عج) از یارانش می‌خواهد بر سر شرایطی که اعلام می‌کند، پیمان وفاداری ببندند. از جمله شرایطی که برای بیعت امام مهدی(عج) با یارانش نقل شده، پای‌مردی در میدان رزم، تحمل سختی‌ها و مشکلات، امر به معروف و نهی از منکر و دوری از حرام و کارهای منکر نظیر دزدی، زراندوزی، احتکار، رباخواری، تخریب مساجد، شهادت ناحق، نوشیدن شراب، تجمل‌گرایی، تحقیر مؤمنان، تعقیب افراد فراری، خونریزی ناحق، انفاق به منافقان و کافران و انجام عمل نامشروع است. اصحاب نیز این پیمان را می‌پذیرند.

مشخصات اصحاب

در برخی از روایات، نام و ملیت اصحاب نیز ذکر شده و از شهرهایی چون کوفه، بصره، مدائن، هرات، حران، قلزوم، خیبر، طرابلس، بیروت و بسیاری از شهرهای ایران، مثل اهواز، همدان، ری، طالقان، قم، نیشابور، کرمان، قزوین، طوس و... نام برده شده است.

«‌اصحاب مهدی (عج) همگی جوان‌اند، مگر تعداد اندکی، مانند سرمه در چشم یا نمک در غذا». آنان به شیران روز و نیایشگرانِ شب‌زنده‌دار که دل‌هایشان مانند پاره‌های آهن محکم و استوار است، توصیف شده‌اند؛ مردانی که جز شهادت، آرزوی دیگر ندارند و در برابر رهبر و مولای خویش سخت مطیع و فرمان‌بردارند. ابهت و رعب‌افکنی این جنگجویانِ مصمم و فولادین، دشمنان را زمین‌گیر می‌کند. ایشان در راه انجام مأموریت، بسیار قاطع و نترس‌اند و از هیچ خطری هراس به دل راه نمی‌دهند.

تعداد زنان در میان اصحاب

در میان اصحاب مهدی (عج) زنان نیز حضور دارند. درباره تعداد آنان، روایات متفاوتی آمده است. طبق روایت مفضل بن عمر از امام صادق(ع)، همراه قائم (عج) ۱۳ نفر زن حضور دارند که زخمی‌ها را مداوا و بیماران را پرستاری می‌کنند. در برخی روایات، اسامی ۹ نفر و در برخی دیگر تعدادشان پنجاه نفر و در برخی دیگر نیز عدد بیشتری بیان شده است. روایاتی که تعداد را بیش از ۱۳ نفر بیان کرده‌اند، ظاهراً درباره زنانی است که پس از قیام با امام (ع) همراه می‌شوند.

حضور پیشینیان

از جمله کسانى که در زمان ظهور در جمع اصحاب و لشکریان امام مهدی(عج) قرار مى‌گیرند، عده‌اى از مؤمنان شایسته و برجسته‌اى‌اند که پیش تر از دنیا رفته‌اند. خداوند آنان را دوباره زنده مى‌کند و آنان به سپاه مهدى (عج) ملحق مى‌شوند.

این اشخاص که بعضاً نامشان در روایات آمده، برخی جزو امت‌های پیشین‌اند، مانند: یوشع وصی موسی(ع)، مؤمن آل فرعون و اصحاب کهف و برخی دیگر جزو پیشگامان و برجستگان عصر پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم‌اند، نظیر سلمان فارسی، ابودجانه انصاری، مالک اشتر نخعی، جبیر الخابور، اسماعیل فرزند امام صادق(ع)، عبداللّه بن شریک عامری، مفضل بن عمر و... .

بازگشت حضرت مسیح(ع)

با ظهور امام مهدی (عج)، حضرت مسیح(ع) نیز از آسمان فرود می‌آید و به امام (عج) می‌گوید: من به عنوان وزیر فرستاده شده‌ام، نه امیر و فرمانروا.» امام مهدی (عج) وی را عهده‌دار فرماندهی عملیات تهاجمی علیه لشکریان دجال می‌کند.

در روایات، از حضرت عیسی(ع) به دلیل نقش کلیدی ایشان در میان اصحاب و کارگزاران امام مهدی (عج)، با عناوین «‌وزیر» و «‌جانشین‌» یاد شده است. همچنین از برخی دیگر از یاران شاخص امام مهدی (عج) نظیر شعیب بن صالح، با عنوان «‌پرچمدار سپاه مهدی (عج)‌» یاد شده است.

حضور معجزه‌آسا

بر اساس روایات، یاران حضرت مهدی(عج) به طور ناگهانی و معجزه‌آسا از مسافت‌های دور و نزدیک در یک شب یا صبح‌گاه در مکه معظمه گرد می‌آیند و به وی می‌پیوندند. امیرمؤمنان(ع) در مورد نحوه فراخوانی و پیوستن یاران مهدی(عج)، از پیامبر اکرم(ص) نقل می‌کند: خداوند یاوران مهدی را در کمتر از چشم به هم زدن از مشرق و مغرب زمین در کنار کعبه گرد می‌آورد. امام باقر(ع) نیز در این مورد می‌فرماید: «یاران مهدی با طی الارض به سوی او می‌شتابند و در مکه با او بیعت می‌کنند.»

تشکیل حکومت جهانی

حضرت مهدی (عج) با چنین اصحاب و یارانی، جهان را فتح و اسلام را در سراسر زمین حکمفرما می‌کند. امام باقر(ع) می‌فرماید:

«گویا یاران مهدی (عج) را می‌بینم که سراسر زمین و آسمان را احاطه کرده‌اند و هیچ چیزی در جهان نیست که فرمانبردار و تسلیم محض آنان نباشد. آنان به قدری محبوبیت دارند که حتی درندگان و پرندگان نیز در پی جلب خشنودی آنان‌اند. قطعه‌ای از زمین، از اینکه یکی از یاران مهدی (عج) بر آن گام نهاده است، بر قطعه دیگر فخر و مباهات می‌کند.»

پانویس

↑ صدوق، کمال الدین، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۶۵۴؛ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ص۶۴۹؛ طبری، دلائل الامامه، کتاب فروشی رضی، ص۳۱۹.
↑ نعمانی، الغیبة، کتابفروشی صدوق، ص۳۰۷؛ حر عاملی، اثبات الهداة، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۵۴۵.
↑ صدوق، کمال الدین، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۶۵۴؛ حر عاملی، اثبات الهداة، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۵۴۸؛ عروسی حویزی، نور الثقلین، ۱۳۸۲ش، ج۴، ص۹۸؛ حلی، العدد القویه، ۱۴۰۸ق، ص۶۵.
↑ سید ابن‌ طاووس، الملاحم و الفتن، ۱۴۰۳ق، ص۶۵.
↑ حر عاملی، إثبات الهداة، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۵۷۸؛ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۳۰۷ و ص۳۶۷.
↑ صدوق، کمال الدین، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۶۷۲؛ نعمانی، الغیبة، کتابفروشی صدوق، ص۳۱۵؛ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۳۱۳.
↑ نعمانی، الغیبة، کتابفروشی صدوق، ص۲۵۲؛ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۸۴.
↑ طبری، دلائل الامامه، کتاب فروشی رضی، ص۳۲۰؛ بحرانی، المحجه، ۱۴۰۳ق، ص۴۶.
↑ حلی، المستجاد، بی تا، ص۵۱۱.
↑ سلّمی الشافعی، عقد الدرر، عالم الفکر، ص۹۶؛ طبسی، الشیعة والرجعة، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۱۵۷.
↑ طبری، دلائل الامامه، کتاب فروشی رضی، ص۳۱۶؛ سید ابن‌ طاووس، الملاحم و الفتن، ۱۴۰۳ق، ص۱۴۶.
↑ نعمانی، الغیبة، کتابفروشی صدوق، ص۳۱۵؛ سید ابن‌ طاووس، الملاحم و الفتن، ۱۴۰۳ق، ص۱۴۵؛ متقی الهندی، کنز العمال، ۱۴۱۳ق، ج۱۴، ص۵۹۲؛ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۳۳۴.
↑ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۳۸۶.
↑ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۱۵ق، ج۱۱، ص۱۱۴.
↑ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۳۰۸.
↑ طبری، دلائل الامامه، کتاب فروشی رضی، ص۲۵۹؛ حر عاملی، إثبات الهداة، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۷۵.
↑ نعمانی، الغیبة، کتابفروشی صدوق، ص۲۷۹.
↑ ابن حماد، الفتن، کتابخانه المتحف، ص۱۵۱.
↑ دیلمی، ارشاد القلوب، مؤسسة الاعلمی، ص۳۶۵؛ بحرانی، حلیة الابرار، دار الکتب العلمیة، ج۲، ص۶۰۱؛ طبری، دلائل الامامه، کتاب فروشی رضی، ص۲۷۴؛ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۳۴۶.
↑ نیشابوری، روضة الواعظین، ۱۳۶۸ش، ج۲، ص۲۶۶؛ طبری، دلائل الامامه، کتاب فروشی رضی، ص۲۷۴؛ حر عاملی، إثبات الهداة، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۵۵۰.
↑ رواندی، الخرائج والجرائح، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۸۵؛ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۱، ص۲۹۶.
↑ حر عاملی، الایقاظ من الهجعه، دار الکتب العلمیة، ص۲۶۶.
↑ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۳، ص۶۷؛ حر عاملی، إثبات الهداة، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۵۶۱.
↑ طبری، دلائل الامامه، کتاب فروشی رضی، ص۲۴۸؛ حر عاملی، إثبات الهداة، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۵۷۳.
↑ سید ابن‌ طاووس، الملاحم و الفتن، ۱۴۰۳ق، ص۸۳؛ ابن حماد، الفتن، کتابخانه المتحف، ص۱۶۰.
↑ طبسی، الشیعة والرجعة، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۱۶۷.
↑ بحرانی، حلیة الابرار، دار الکتب العلمیة، ج۲، ص۶۲۰.
↑ سید ابن‌ طاووس، الملاحم و الفتن، ۱۴۰۳ق، ص۵۳؛ سلّمی الشافعی، عقد الدرر، عالم الفکر، ص۱۳۰؛ طبسی، الشیعة والرجعة، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۲۱۱.
↑ سید ابن‌ طاووس، الملاحم و الفتن، ۱۴۰۳ق، ص۱۴۶.
↑ نیشابوری، روضة الواعظین، ۱۳۶۸ش، ج۲، ص۲۶۳؛ سلّمی الشافعی، عقد الدرر، عالم الفکر، ص۶۵؛ متقی الهندی، البرهان فی علامات مهدی آخرالزمان، خیام، ص۱۴۵.
↑ صدوق، کمال الدین، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۶۷۲؛ حر عاملی، إثبات الهداة، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۴۹۳؛ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۳۲۷.

منابع

ابن‌ حماد، نعیم المروزی، الفتن، بی جا، کتابخانه المتحف(نسخه خطی انگلستان)، بی تا.
امین، سید محسن، اعیان الشیعة، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۶ق.
بحرانی، سیدهاشم بن‌ سلیمان، المحجة فیما نزل فی الحجة، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
بحرانی، سیدهاشم بن‌ سلیمان، حلیة الابرار فی فضائل محمد وآله الأطهار، قم، دارالکتب العلمیه، [بی‌تا].
حر عاملی، محمد بن‌ الحسن، اثبات الهداة، قم، چاپخانه علمیه، ۱۳۷۹ق.
حر عاملی، محمد بن‌ الحسن، الایقاظ من الهجعة بالبرهان علی الرجعة، قم، دار الکتب العلمیه، بی تا.
حلی، حسن بن‌ مطهر، المستجاد من کتاب الارشاد، قم، کتابخانه آیت‌اللّه مرعشی نجفی، بی تا.
حلی، علی بن‌ مطهر، العدد القویة لدفع المخالف الیومیة، قم، کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی ، ۱۴۰۸ق.
دیلمی، حسن بن محمد، ارشاد القلوب، بیروت، المؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بی تا.
قطب الراوندی، سعید بن‌ هبة‌اللّه، الخرائج والجرائح، قم، مؤسسة الإمام المهدی(ع)، ۱۴۰۹ق.
سلّمی الشافعی، یوسف بن‌ یحیی، عقد الدرر فی اخبار المنتظر، قاهره، عالم الفکر، [بی تا].
سید ابن‌ طاووس، علی بن‌ موسی، الملاحم و الفتن فی ظهور الغائب المنتظر، مؤسسة الأعلمی، ۱۴۰۳ق.
صدوق، محمد بن‌ علی، الخصال، تصحیح علی اکبر غفاری، قم، انتشارات اسلامی، ۱۳۶۲ش.
صدوق، محمد بن‌ علی، کمال الدین و تمام النعمة، تصحیح علی اکبر غفاری، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶ق.
طبری، ابوجعفر محمد بن‌ جریر، دلائل الامامة، قم، کتاب فروشی رضی، بی تا.
طبسی، شیخ محمدرضا، الشیعة والرجعة، نجف الاشرف، چاپخانه الآداب، ۱۳۸۵ق.
عروسی حویزی، ابن‌ جمعه، نور الثقلین، ق‍م، دار ال‍ت‍ف‍س‍ی‍ر‏‫‏‏‏، ۱۳۸۲ش.
کلینی، محمد بن‌ یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷ق.
متقی الهندی، علی بن‌ حسام‌الدین، البرهان فی علامات مهدی آخرالزمان، قم، خیام، بی تا.
متقی الهندی، علی بن‌ حسام‌الدین، کنز العمال فی سنن الأقوال والأفعال، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۱۳ق.
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
نعمانی، محمد بن‌ ابراهیم، الغیبة، تهران، کتاب فروشی صدوق، بی تا.
نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسة آل البیت (علیهم السلام) لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.
نیشابوری، محمد بن‌ فتال، روضة الواعظین، قم، انتشارات الرضی، ۱۳۶۸ش.

پیوند به بیرون

منبع مقاله:

[1] صدوق، کمال الدین، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۶۵۴؛ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ص۶۴۹؛ طبری، دلائل الامامه، کتاب فروشی رضی، ص۳۱۹.

[2] نعمانی، الغیبة، کتابفروشی صدوق، ص۳۰۷؛ حر عاملی، اثبات الهداة، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۵۴۵.

[3] صدوق، کمال الدین، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۶۵۴؛ حر عاملی، اثبات الهداة، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۵۴۸؛ عروسی حویزی، نور الثقلین، ۱۳۸۲ش، ج۴، ص۹۸؛ حلی، العدد القویه، ۱۴۰۸ق، ص۶۵.

[4] سید ابن‌ طاووس، الملاحم و الفتن، ۱۴۰۳ق، ص۶۵.

[5] حر عاملی، إثبات الهداة، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۵۷۸؛ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۳۰۷ و ص۳۶۷.

[6] صدوق، کمال الدین، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۶۷۲؛ نعمانی، الغیبة، کتابفروشی صدوق، ص۳۱۵؛ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۳۱۳.

[7] نعمانی، الغیبة، کتابفروشی صدوق، ص۲۵۲؛ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۸۴.

[8] طبری، دلائل الامامه، کتاب فروشی رضی، ص۳۲۰؛ بحرانی، المحجه، ۱۴۰۳ق، ص۴۶.

[9] حلی، المستجاد، بی تا، ص۵۱۱.

[10] سلّمی الشافعی، عقد الدرر، عالم الفکر، ص۹۶؛ طبسی، الشیعة والرجعة، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۱۵۷.

[11] طبری، دلائل الامامه، کتاب فروشی رضی، ص۳۱۶؛ سید ابن‌ طاووس، الملاحم و الفتن، ۱۴۰۳ق، ص۱۴۶.

[12] نعمانی، الغیبة، کتابفروشی صدوق، ص۳۱۵؛ سید ابن‌ طاووس، الملاحم و الفتن، ۱۴۰۳ق، ص۱۴۵؛ متقی الهندی، کنز العمال، ۱۴۱۳ق، ج۱۴، ص۵۹۲؛ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۳۳۴.

[13] مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۳۸۶.

[14] نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۱۵ق، ج۱۱، ص۱۱۴.

[15] مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۳۰۸.

[16] طبری، دلائل الامامه، کتاب فروشی رضی، ص۲۵۹؛ حر عاملی، إثبات الهداة، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۷۵.

[17] نعمانی، الغیبة، کتابفروشی صدوق، ص۲۷۹.

[18] ابن حماد، الفتن، کتابخانه المتحف، ص۱۵۱.

[19] دیلمی، ارشاد القلوب، مؤسسة الاعلمی، ص۳۶۵؛ بحرانی، حلیة الابرار، دار الکتب العلمیة، ج۲، ص۶۰۱؛ طبری، دلائل الامامه، کتاب فروشی رضی، ص۲۷۴؛ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۳۴۶.

[20] نیشابوری، روضة الواعظین، ۱۳۶۸ش، ج۲، ص۲۶۶؛ طبری، دلائل الامامه، کتاب فروشی رضی، ص۲۷۴؛ حر عاملی، إثبات الهداة، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۵۵۰.

[21] رواندی، الخرائج والجرائح، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۸۵؛ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۱، ص۲۹۶.

[22] حر عاملی، الایقاظ من الهجعه، دار الکتب العلمیة، ص۲۶۶.

[23] مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۳، ص۶۷؛ حر عاملی، إثبات الهداة، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۵۶۱.

[24] طبری، دلائل الامامه، کتاب فروشی رضی، ص۲۴۸؛ حر عاملی، إثبات الهداة، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۵۷۳.

[25] سید ابن‌ طاووس، الملاحم و الفتن، ۱۴۰۳ق، ص۸۳؛ ابن حماد، الفتن، کتابخانه المتحف، ص۱۶۰.

[26] طبسی، الشیعة والرجعة، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۱۶۷.

[27] بحرانی، حلیة الابرار، دار الکتب العلمیة، ج۲، ص۶۲۰.

[28] سید ابن‌ طاووس، الملاحم و الفتن، ۱۴۰۳ق، ص۵۳؛ سلّمی الشافعی، عقد الدرر، عالم الفکر، ص۱۳۰؛ طبسی، الشیعة والرجعة، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۲۱۱.

[29] سید ابن‌ طاووس، الملاحم و الفتن، ۱۴۰۳ق، ص۱۴۶.

[30] نیشابوری، روضة الواعظین، ۱۳۶۸ش، ج۲، ص۲۶۳؛ سلّمی الشافعی، عقد الدرر، عالم الفکر، ص۶۵؛ متقی الهندی، البرهان فی علامات مهدی آخرالزمان، خیام، ص۱۴۵.

[31] صدوق، کمال الدین، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۶۷۲؛ حر عاملی، إثبات الهداة، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۴۹۳؛ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۳۲۷.